Май не горшы за травень

Вось і настаў месяц, які некаторыя жадаюць называць траўнем. Логіка іх зразумелая, але аднабаковая, свядома ці міжволі пазбаўленая некаторых фактаў, істотных для забеспячэння ўсебаковага, вычарпальнага разгляду гэтага спрэчнага пытання.

«Адновім» ці «аднавім»? Правільна — толькі «адновім»

Міністэрства лясной гаспадаркі штогод арганізоўвае рэспубліканскую акцыю па масавай пасадцы лесу добраахвотнікамі. Назва акцыі сфармулявана на сайце міністэрства наступным чынам: «Аднавім лясы разам!» — менавіта «аднавім», а не «адновім» (тут і далей паўтлустым курсівам абазначаю націск).

Скрыншот з сайта міністэрства.

У акадэмічным «Граматычным слоўніку дзеяслова» 2013 года выдання прыведзена форма «адновім». У першым томе акадэмічнага пяцітомнага тлумачальнага слоўніка 1977 года нават прыведзены прыклад з творчасці Змітрака Бядулі: «Зарастуць травой магілы; Мы адновім нашы сілы, Адбудуем край».

Няправільны націск у назвах месяцаў «сакавік» і «красавік»

Вястун вясны. Шпакі аднымі з першых вяртаюцца з выраю.

Шмат людзей няправільна ставяць націск у назвах першага і другога веснавых месяцаў — кажуць «сака́вік» і «краса́вік» (назва трэцяга месяца не мае націску, хаця прыхільнікі ўжывання слова «травень» замест «май», вядома ж, не пагодзяцца, і гаворку на гэтую тэму я таксама буду весці, але іншым разам).

Мудрагелістая фізіялагічна-забаўляльная знявага

Гэты выпадак адбыўся на пачатку дзевяностых у Рэчыцы (райцэнтр у Гомельскай вобласці).

Філосаф — не ляснік і не лінгвіст

Неяк гадоў дзесяць таму напісаў я на беларускай мове тэкст пра лясную гаспадарку і адправіў электроннай поштаю ў лясгас, каб на ўсялякі выпадак паглядзеў хто-небудзь кампетэнтны, бо тэма вузкаспецыяльная — могуць быць ляпы. Праз некаторы час патэлефанавала мне адтуль зусім юная супрацоўніца (цяпер ужо там не працуе) і сказала, што трэба ў фрагменце пра саджанцы з адкрытай каранёвай сістэмаю слова «адкрытая» замяніць на «адчыненая».

Сакавіцкая дыскусія пра Каляды

Апошні ў сёлетнім сакавіку нумар «ЛіМа»* (за 29.03.2024) выдзеліў цэлую старонку кандыдату філалагічных навук Пятру Жаўняровічу на дыскусію з доктарам гэтых самых навук Іванам Чаротай, які ў студзені і лютым у двух** нумарах (сумарна паўтары старонкі) даводзіў, што нібыта дзень нараджэння Ісуса Хрыста ў кантэксце праваслаўя па-беларуску трэба называць толькі Ражджаством.

Калі цяжка фармуляваць думкі, прычына не ў мове, а ў моўцу

Некаторыя асобы, упэўненыя ў сваім нібыта валоданні беларускай мовай, не даўшы рады сфармуляваць на ёй якую-небудзь думку ці перакласці на яе што-небудзь, апраўдваюцца тым, што гэта такая мова — на ёй нібыта можна гаварыць толькі пра культуру ды на побытавыя тэмы. Тым самым вінавацяць люстэрка ў аддаленасці свайго твару ад ідэалаў прыгажосці. Болей за тое, на самай справе яны і пра літаратуру ці тэатр, і пра капанне бульбы ці выпяканне бліноў размаўлялі б на беларускай мове вельмі недасканала і прыгнечана, з намаганнямі, пык-мык.

Тым не менш дзеля паўнаты карціны варта адзначыць, што ёсць у беларускай літаратурнай мове, а менавіта — у яе лексіцы, па меншай меры два слабыя месцы, праз якія ў некаторых сітуацыях абазначэнне канкрэтнага аб'екта магчымае толькі пры ўмове суправаджэння адпаведнага слова каментарыямі, удакладненнямі. Прачытаць пра гэтыя дзве недапрацоўкі лексіколагаў можна тут (публікацыя змешчана ў літаратурным блогу, таму што на момант яе падрыхтоўкі гэтага лінгвістычнага рэсурсу яшчэ не было, а блог ужо існаваў).

Сяргей АБРАМОВІЧ

Фразеалагізм «як беляшом па мордзе»

У той момант, калі аўтар гэтых радкоў гэтыя радкі піша, такога фразеалагізма ў шырокім ужытку няма. Не назіраецца і перспектыў уваходу параўнальнага звароту «як беляшом па мордзе» ў шэрагі сапраўдных, паўнапраўных, прызнаных, зафіксаваных лінгвістычнай літаратураю ўстойлівых выразаў. Магчыма нават, што яго ўжо забылі ў тым калектыве, у якім ён узнік і за межы якога наўрад ці распаўсюджваўся (акрамя выпадку з даходжаннем да аўтара гэтых радкоў). Але ўсё ж пэўны час сярод невялікага кола людзей такое выслоўе існавала і ў поўнай меры выконвала функцыю фразеалагізма (фразеалагічнага параўнання, фразеалагічнага эпітэта), вобразна абазначаючы пэўную псіхалагічную з'яву, надаючы маўленню эмацыянальнасці, камізму. Чытайце апавяданне «Кулінарны сімвал раптоўнай непрыемнасці».

Сяргей АБРАМОВІЧ

Вось такі «знаходак»...

Гэты надпіс трапіў мне на вочы ў адным дзіцячым садзе (на сцяне ў калідоры). Далучайцеся, дзеткі, да скарбаў роднай мовы з маленства! Клапатлівыя педагогі вам у гэтым дапамогуць.

Для тых, хто не расшалопаў. У беларускай мове ёсць слова жаночага роду «знаходка». У родным склоне множнага ліку яно мае нулявы канчатак: «бюро знаходак» (як і «гаспадар лодак», «не хапае дзвюх лыжак» і г.д.). Канчатак «аў» у такой граматычнай форме маюць словы мужчынскага роду: «кавалак — кавалкаў», «падворак — падворкаў» і... «знаходак — знаходкаў»? Але што такое ці хто такі «знаходак»? Дапускаецца ўжыванне канчатка «аў» у словах жаночага роду, калі без яго ўтвараецца збег зычных: вымавіць, напрыклад, «пяці парт» крыху нязручна, на збегу «рт» язык спатыкаецца, лягчэй — «пяці партаў» (як і «ведзьмаў», «шэльмаў», «стрэльбаў», «грозьбаў» і інш.). Падрабязнасці шукайце ў правілах скланення назоўнікаў (напрыклад, у любым школьным падручніку), цяжкія выпадкі ўдакладняйце па слоўніках.

Дарэчы, мяркуючы па плямцы над літарай «у», можна западозрыць, што нескладовасць гуку, які яна перадае, была абазначана не нарматыўным брэвісам*, а гравісам**, якога ў беларускім алфавіце няма (ну, а на момант фатаграфавання і гравіс няшчасны адваліўся).

__________

* Брэ́віс — значок у выглядзе дужкі, пакладзенай дагары кончыкамі. У беларускай мове з'яўляецца элементам літар «й», «ў».

** Гра́віс — значок у выглядзе рыскі, размешчанай вертыкальна з нахілам зверху-злева ўніз-управа (як адлюстраваны значок націску). У беларускім алфавіце адсутнічае.

Сяргей АБРАМОВІЧ

«Вадзіцель курыць» або «кіроўца паліць»?

Ужыванне дзеяслова «паліць» у значэнні «курыць» нярэдка расцэньваецца як праява імкнення нацыяналістычна настроеных людзей валюнтарыстычна, насуперак натуральным законам развіцця мовы, надаць беларускай мове як мага больш адрозненняў ад рускай. Пры гэтым слова «паліць» інтэрпрэтуецца як паланізм, бо па-польску будзе «palić» (вымаўляецца «пáліць»). Дарэчы, аналагічны адпаведнік і ва ўкраінскай мове — «палити» (вымаўляецца «палы́ты»).